O seksie wprost, bez kwiatków i pszczółek

Nie na przykładzie kwiatków, motylków i pszczółek, ale dosłownie i ze szczegółami, przy pomocy filmu instruktażowego. Taka jest czeska wizja edukacji seksualnej osób niepełnosprawnych intelektualnie.

W kilkuminutowej animacji, której reżyserką jest Barbora Dlouhá, poruszonych jest wiele tematów związanych z seksualnością – począwszy od prezentacji budowy ciała mężczyzny i kobiety (są opisane na przykład różne kształty piersi), poprzez metody antykoncepcji (jest instrukcja używania prezerwatywy), na zachowaniach naruszających strefę intymną innych osób skończywszy. Zastosowana w filmie perspektywa osób upośledzonych intelektualnie obnaża niektóre funkcjonujące w ich otoczeniu stereotypy („Jestem Ewa, mam 31 lat. Moja mama myśli, że jestem dzieckiem, ale wcale nim nie jestem. Kocham Petra i wiem, że to nie jest tylko kolega”; „Mówią, że nie powinienem jej dotykać, że to nieładnie. To nie jest nieładne, to jest dobre”). Bohaterowie (którym głosu użyczyli czescy aktorzy Aňa Geislerová i Pavel Liška) prezentują nawet, jak wygląda akt seksualny i pouczają, jak i gdzie należy go odbywać, dodając, że nie chcą tego robić ani w ukryciu, ani w miejscach publicznych.

Prof. Małgorzata Kościelska z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy ocenia film negatywnie: Taka schematyczność wcale nie jest dostosowana do właściwości psychicznych osób z niepełnosprawnością intelektualną i mogłoby ich wręcz szokować, że seks to kilka banalnie prostych ruchów. Zupełnie innego zdania jest Patrycja Starosta z Fundacji Wsparcia Osób Niepełnosprawnych Shamrock: Uważam, że występuje spore zapotrzebowanie na taki materiał, gdyż w Polsce problem seksualności osób niepełnosprawnych intelektualnie jest spychany na margines. Niestety w świadomości wielu Polaków upośledzenie intelektualne współistnieje z niepłodnością. Dobrego zdania o filmie są też czescy pedagodzy, m.in. dr Dana Štěrbová, która potwierdza, że film został przyjęty pozytywnie na konferencji poświęconej seksualności niepełnosprawnych w Karlowych Warach.

Statystyki zdają się potwierdzać hipotezę P. Starosty o stanie świadomości Polaków – w świetle badań, przeprowadzonych w 2009 roku przez Dom Badawczy Maison, osoby niepełnosprawne umysłowo postrzegane są głównie jako „cierpiące” i „nieprzewidywalne” – takich odpowiedzi udzieliło odpowiednio 48% i 42% respondentów, a tylko co piąty opisałby je jako „kochające”. Z drugiej strony, według 36% badanych upośledzeni intelektualnie powinni mieć prawo do posiadania dzieci. Ten temat jest zresztą również poruszony w animacji – z naciskiem na konieczność podejmowania przemyślanych, odpowiedzialnych decyzji.

Tym, co zwraca uwagę w instruktażowym wideo z Czech, jest nie tylko kontrowersyjna dosłowność, ale także język, dla przeciętnego odbiorcy być może infantylny, zaś dla grupy docelowej – zrozumiały i klarowny. Jak twierdzi P. Starosta, jest to jednym z wyzwań w edukacji seksualnej osób niepełnosprawnych: W języku polskim określenia narządów płciowych czy form aktywności seksualnych mają nazewnictwo albo medyczne, niezrozumiałe dla odbiorcy, albo wulgarne, potoczne. Ludzi należy uczyć „zdrowego” podejścia do seksu. Nie można więc powielać potocznych nazw na czynności seksualne. Z drugiej strony bardzo trudno jest nawiązać kontakt edukatorowi, który nie używa języka zrozumiałego dla odbiorców wypowiedzi. staje się jeszcze trudniejsza gdy audytorium składa się z osób o obniżonych funkcjach poznawczych.

Według doktora Hynka Jůna z praskiego stowarzyszenia APLA pomagającego ludziom z autyzmem, animacja ta jest dobrym sposobem na rozpoczęcie dyskusji nie tylko wśród osób niepełnosprawnych, lecz także w czeskim społeczeństwie, dla którego wprawdzie temat ten nie jest tabu, ale nie jest także poruszany w mediach jako istotny.

Nie ulega żadnej wątpliwości, że zmiana sposobu myślenia o osobach niepełnosprawnych intelektualnie jako grupie, która nie odczuwa potrzeb seksualnych, lub która – wręcz przeciwnie – odczuwa niepohamowaną potrzebę ekshibicjonizmu, jest w Polsce niezbędna. Ale, jak twierdzi dr Izabela Fornalik, pedagog specjalny i edukator seksualny, współpracownik Fundacji Promocji Zdrowia Seksualnego i autorka licznych publikacji na ten temat, ta zmiana już następuje. Ostatnio miał miejsce pewien krok – Maciek z zespołem Downa (z serialu „Klan”) chciał się ożenić. To zwróciło uwagę społeczeństwa na kwestię dorosłych potrzeb dorosłych osób z zespołem Downa. Tym, co zmienia postawy, jest możliwość przebywania blisko osób niepełnosprawnych intelektualnie i dostrzeżenie, że stają się dorośli, że zakochują się, że mają też potrzeby seksualne, choć oczywiście wielu nigdy współżycia seksualnego nie podejmie, ale część tak uczyni. Wielu także nie założy rodziny, ale przecież jako osoby dorosłe mają seksualne potrzeby. Co jeszcze mogłoby zmienić społeczny stosunek? Otóż sposób, w jaki prezentuje się dorosłe osoby niepełnosprawne intelektualnie: na ulicy, w mediach wszelakich, ale też od tego, jak „pokazują” ich rodzice, instytucje, do których uczęszczają. Cóż, jak cię widzą, tak cię piszą.

Ewelina Janota

Poniżej zamieszczamy tłumaczenie dialogów z filmu (tłum. Ewelina Janota)

00:00:03 Znacie te bajki o kwiatuszku i motylku?
00:00:10 Albo o kwiatuszku i ćmie-kochance? Znacie, prawda?
00:00:20 Więc spokojnie o tym zapomnijcie, bo to są bajki dla dzieci.
00:00:25 A my nie jesteśmy dziećmi.
00:00:37 Cześć, jestem Petr, pracuję jako pomocnik w naszej firmie.
00:00:44 Od skończenia podstawówki zajmuję się pakowaniem śrubek.
00:00:55 Uwielbiam hip-hop.
00:00:58 Jestem też troszkę zdenerwowany…
00:01:02 …bo ma się tu mówić…o…
00:01:07 …to jest trudny temat…
00:01:13 Będzie tu mowa o związkach..
00:01:15 …o mężczyznach, o kobietach…
00:01:19 …o seksie.
00:01:24 Jestem Ewa, mam 31 lat.
00:01:28 Moja mama myśli, że jestem dzieckiem…
00:01:30 …a wcale nie jestem.
00:01:33 Kocham Petra
00:01:34 Wiem, że to nie jest tylko kolega.
00:01:36 Wiem, jaka jest różnica. Mam o tych sprawach jakieś pojęcie.
00:01:42 Ja powinienem być teraz w pracy, ale powiedziałem im…
00:01:47 …że źle się dziś czuję.
00:01:52 My się kochamy, ale nigdy nie jesteśmy sam na sam.
00:02:05 Sami jesteśmy czasem, ale…
00:02:11 …ale nie chcemy tak jak oni…
00:02:18 Wszyscy myślą, że Ewa jest tylko koleżanką
00:02:21 Mówią, że nie powinienem jej dotykać,
00:02:24 że to nieładnie.
00:02:28 To nie jest nieładne, to jest dobre.
00:02:31 Ja już wiem od dawna, jak wyglądają chłopcy.
00:02:35 Wiem to od kiedy urodził się mój brat.
00:02:40 Nie zazdrościłam mu „tego”. Wygląda to tak…
00:02:43 …a z wiekiem oczywiście rośnie. Jak wszystko.
00:02:51 To jest dziewczynka…
00:02:55 …a to kobieta.
00:02:58 Kobiety mają różne piersi.
00:03:08 Gdy mężczyzna i kobieta łączą się ze sobą,
00:03:09 mogą mieć z tego dzieci.
00:03:11 Jeśli chcą. I jeśli mogą.
00:03:59 Piersi są głównie dla dzieci.
00:04:02 Też dla mnie!
00:04:03 Ale głównie dla dzieci.
00:04:42 Bardzo mnie to przestraszyło.
00:04:44 Nikt mi nigdy nie powiedział, że może mi się coś takiego stać.
00:04:47 Ja nie wiedziałem co to znaczy,
00:04:50 co się ze mną dzieje.
00:04:56 Trochę pomogło to, że usiadłem
00:05:00 i patrzyłem na palce u nóg, nie widząc nic innego.
00:05:09 Ludziom raczej „tego” nie pokazujcie.
00:05:14 Przestraszą się.
00:05:21 Wróćmy do tematu dzieci.
00:05:25 Mówi się, że ludzie powinni mieć dzieci…
00:05:28 …tylko jeśli są w stanie je wychować.
00:05:31 Nie każdy jest wystarczająco dojrzały.
00:05:34 Musimy to dobrze przemyśleć.
00:05:39 Niektórzy w ogóle nie chcą mieć dzieci.
00:05:44 Aby nie mieć dzieci, wymyślono ANTYKONCEPCJĘ.
00:05:53 Powiem Wam, że wcale to nie jest zabawa…
00:06:01 Lepiej jest poradzić się kogoś, z kim się da o tym rozmawiać.
00:06:08 Wybierzcie kogoś, komu wierzycie.
00:06:11 Powie Wam o tym wszystko dokładnie.
00:06:16 Te pigułki są dla dziewczyn. Łyka się je codziennie.
00:06:19 Nie można o nich zapomnieć!
00:06:27 Jeśli macie kiepską pamięć, lepsze będą plastry…
00:06:32 …albo wkładka, którą aplikuje lekarz. To nie boli.
00:06:40 Ten balonik nie jest zwykłym balonikiem. To kondom.
00:06:49 Kiedy chcecie używać tej metody, musicie wcześniej trochę potrenować.
00:05:55 Nie próbujcie raczej na rogaliku.
00:05:58 Ewo, Ewo, jeszcze nie mówiliśmy o miłości!
00:07:04 I o czułości.
00:07:07 O pasji.
00:07:10 O współżyciu.
00:07:13 Ja Ewę kocham.
00:07:17 Chcielibyśmy więc czasem pobyć sam na sam.
00:07:19 Dotykać się…
00:07:24 Takich par jest oczywiście więcej, to nie musi być zawsze dziewczyna i chłopak…
00:07:32 Czasem ludzie mylą miłość i koleżeństwo. To jest problem.
00:07:44 Czasem ludzie myślą, że mogą z Wami robić co chcą.
00:07:50 Tak nie może być. Nie tolerujcie tego.
00:07:54 Ludzie myślą, że mogą robić wszystko, że nikt nie widzi… ale nie…
00:07:59 was może dotykać tylko ten, komu na to pozwolicie.
00:08:03 Uważajcie też, żeby te przykre sytuacje nie wychodziły od was.
00:08:08 Jeśli na przykład ta dziewczyna mówi:
00:08:11 „nie, nie jest to dla mnie przyjemne”, nie rób tego!
00:08:15 Może naprawdę nie jest to dla niej przyjemne.
00:08:18 Nie ryzykujcie.
00:08:20 Ja was nie chcę straszyć, ale to mogłoby się źle skończyć.
00:08:24 Znam takie przypadki.
00:08:28 My z Ewą też przez długi czas nic nie robiliśmy.
00:08:33 Za bardzo w to nie wierzyłem, poza tym też się wstydziłem…
00:08:38 …tu potrzeba cierpliwości. Ewa ją miała.
00:08:47 Wszystko już wyjaśniliśmy.
00:08:51 Jeśli coś jeszcze nie jest dla Was jasne, pytajcie się.
00:08:54 Nie dajcie się zbyć.