Morderczy banan

Na szyjach przerażonych ludzi zaciskają się… kiście bananów. Bohaterowie z trudem łapią powietrze, w końcu jednemu z nich udaje się rozerwać uścisk, ciężko oddycha.

Banan to najczęściej jedzony owoc w Europie i Ameryce Północnej. Są również jedną z ważniejszych roślin uprawnych przeznaczonych na eksport w krajach rozwijających się. Kampania Kupuj Odpowiedzialnie Owoce (Make Fruit Fair) zleciła badania dotyczące nieuczciwych praktyk handlowych między importerami owoców w Europie a producentami bananów, oraz ich konsekwencji dla rolników i pracowników w krajach eksportujących. Pełną treść raportu "Banany na rynku europejskim i w Polsce. Łańcuchy wartości oraz konsekwencje nieuczciwych praktyk handlowych" można przeczytać tutaj. 

Banany przypływają do Europy przede wszystkim z Ameryki Łacińskiej, Afryki, i Karaibów. Plantacje owoców to najczęściej spotykany element krajobrazu w Ekwadorze, Kolumbii, Filipinach, Kostaryce i Gwatemali. Kraje te mają ponad 80% udział w eksporcie bananów na świecie. Banany plasują się na trzecim miejscu wśród najczęściej jedzonych owoców w Polsce, a ceny dla konsumentów są niższe nawet niż w Niemczech (gdzie należą do najniższych w Europie). Konsumpcję per capita można szacować na 6 kg na osobę rocznie. Polski rynek świeżych owoców jest największy w Europie Środkowo-Wschodniej i odpo-wiada 2,5% sprzedaży detalicznej żywności w kraju. Całkowitą wielkość rynku bananów w Polsce szacuje się na 240 000 ton. Największymi dostawcami są: Chiquita, Fyffes, Citronex, Targban i Quiza. Natomiast Dole i Del Monte są obecne na rynku polskim poprzez dystrybutorów. Średnia cena konsumencka bananów w jest o 25% niższa od ceny jabłek, mimo że jabłka to owoce lokalne, a banany są importowane z Afryki i Ameryki Łacińskiej – wynika to z konkurencji między sieciami supermarketów.

Jak podaje raport, aby zaproponować konsumentom polskim najniższą cenę, sieci detaliczne, korzystając ze swojej dominującej pozycji największego gracza na rynku i mogąc dyktować warunki, posuwają się do stosowania nieuczciwych praktyk handlowych takich jak: windowanie cen w dół, krótkotrwałe kontrakty, z których nabywcy mogą się w każdym momencie wycofać i zostawić przedsiębiorcę z psującym się towarem, przerzucanie nadmiernych, nieuzasadnionych kosztów lub ryzyka na kontrahenta, anulowanie zamówień w ostatniej chwili, zastraszanie plantatorów.

Wiąże się to z problemami społecznymi, jak łamanie praw człowieka, dyskryminacja ze względu na płeć (w połączeniu z niskim poziomem zatrudnienia kobiet), brak godnej płacy oraz złe warunki pracy.  Brak długoterminowych umów z pracownikami i niepewność zarobku odbijają się na sytuacji społecznej w krajach produkcji. W związku z sezonowym charakterem pracy i koniecznością migracji obserwowane są problemy w życiu rodzinnym. Z uwagi na konieczność podejmowania pracy w bardzo młodym wieku (by odciążyć rodzinę) oraz wysokie koszty nauki, spada także poziom wykształcenia wśród mieszkańców, szczególnie wśród kobiet.

Banany uprawia się głównie jako monokultury w klimacie tropikalnym, co wymaga stosowania znaczących ilości chemikaliów, aby ochronić owoce przed owadami i chorobami, co prowadzi do budowania odporności na pestycydy. Coraz intensywniejsza produkcja bananów na eksport oraz niewłaściwe praktyki produkcyjne często prowadzą do zanieczyszczenia gleby, cieków wodnych i wód podziemnych, co ma konsekwencje sanitarne dla lokalnych społeczności, oraz do zmniejszania różnorodności biologicznej. Wysokie zużycie chemikaliów oraz ich stosowanie z pominięciem zasad bezpieczeństwa także może stanowić zagrożenie dla zdrowia pracowników, którzy często są narażeni na działanie takich środków przez dłuższy czas.

Parlament Europejski wyrażał zaniepokojenie praktykami handlowymi stosowanymi przez duże sieci spożywcze, związanymi z owocami tropikalnymi uprawianymi w krajach globalnego południa. Konsumenci i organizacje prowadzące kampanie w tej sprawie apelują o uchwalenie przepisów kontrolujących siłę korporacji, które handlują żywnością, w tym bananami. Jak podkreślają autorzy, mimo że istnieją przepisy antymonopolowe przeciwdziałające dominacji jednego producenta, nie dopracowano się jeszcze w Unii Europejskiej rozwiązań prawnych, które ograniczałyby możliwe nadużycia siły nabywczej, którą  teraz dysponują supermarkety.

Działacze radzą, by wybierać banany ekologiczne (w produkcji ekologicznej nie stosuje się pestycydów. Chwasty pieli się ręcznie, szkodniki zwalcza metodami niechemicznymi, a glebę nawozi materią organiczną. Obecnie certyfikat rolnictwa ekologicznego ma 2% bananów na rynku, w większości pochodzących z Dominikany, Ekwadoru i Peru. Certyfikat ekologiczny gwarantuje wysokie standardy ochrony środowiska, nie gwarantuje natomiast minimalnych standardów społecznych ani uczciwej ceny); fairtrade (rolnicy mają zagwarantowaną cenę minimalną, wyliczoną na podstawie rzeczywistych kosztów produkcji bananów i pozwalającą zaspokoić podstawowe potrzeby żywieniowe, mieszkaniowe, zdrowotne i edukacyjne. Od każdego kartonu bananów Fairtrade płacona jest także premia przeznaczana na cele społeczne i ekologiczne w lokalnych społecznościach, np. na zakup mebli do szkoły czy sprzętu medycznego) lub karaibskie (w ciągu ostatnich dziesięciu lat ponad 20 tysięcy drobnych rolników wycofało się z przemysłu bananowego na maleńkich Wyspach Nawietrznych na Karaibach, bo trudno im było konkurować z "tanimi" bananami z Ameryki Łacińskiej. Banany z Wysp Nawietrznych tradycyjnie miały preferencyjny dostęp do rynku Unii Europejskiej. Jednak po sporze w Światowej Organizacji Handlu (która ustanawia reguły handlu między państwami członkowskimi) zasady importu bananów do UE się zmieniły. Karaibskimi rolnikom jest teraz jeszcze trudniej konkurować na międzynarodowym rynku. Wyspy Nawietrzne planują przejść na 100% produkcji Fairtrade, a przetrwanie ich przemysłu bananowego będzie zależało od zarówno supermarketów – czy będą mieć w ofercie banany karaibskie i Fairtrade – jak i konsumentów i konsumentek – czy będą je kupować).